"Stoppen d'r mee!"

Door Jan Bransen, Hoogleraar in de Filosofie van de gedragswetenschappen  
Er waren prachtige uitspraken bij, uit monde van Jos de Blok in de uitzending van Tegenlicht van 15 oktober jl. Als je het nog niet gezien hebt, beslist gaan kijken! Heerlijk moedig gezond verstand, wars van ontzag voor traditie en macht. Van al die welkome uitspraken beperk ik me hier tot een uitspraak over de zinloosheid van managementopleidingen: "Stoppen d’r mee."

Het idee dat jij de baas gaat zijn over een heleboel mensen en dat je daarvoor allerlei trucjes gaat leren, zonder dat dit gepaard gaat met een bepaalde persoonlijke ontwikkeling, is een drama voor de maatschappij.
​Ik heb vergelijkbare uitspraken gedaan over universitaire opleidingen in de gedragswetenschappen. De honderden studenten psychologie, pedagogiek, communicatiewetenschappen en ook managementwetenschappen die ik momenteel weer rond zie lopen op de Nijmeegse campus, doen mij zeer aan de ogen. Wat doen we ze aan? En wat doen we onszelf aan door te menen dat we met deze studies goed bezig zijn?
Zo’n advies om te stoppen kan overigens alleen maar een beetje in goede aarde vallen als we serieus aandacht hebben voor de negatieve consequenties. Want het afschaffen van die opleidingen zal zeker ook pijn doen. We zullen al die studenten die we nu nog een beetje opvangen – alsof de universiteit een voortgezette crêche is – een ander perspectief moeten zien te geven. En we zullen goed moeten gaan nadenken over hoe we dan wél tegemoet kunnen komen aan die breed gevoelde nood; die disfunctionerende afdelingen, die onopvoedbare kinderen, die ongelukkige, opgebrande mensen, die enorme maatschappelijke complexiteit.

Voor mij als filosoof zijn de ondeugdelijke vooronderstellingen het aanknopingspunt: de moderne obsessie met theoretische kennis en het negeren van persoonlijke ontwikkeling in de hoogste menswetenschappelijke opleidingen. Hoe hebben we het kunnen bedenken? Hoe hebben we het idee kunnen krijgen dat managementtheorieën, communicatietheorieën, en gedragswetenschappelijke theorieën belangrijker zijn voor de omgang tussen mensen dan hartelijkheid en begrip? Hoe kon dat in hemelsnaam een aannemelijk uitgangspunt worden?
Een antwoord op die vragen zal een analyse moeten geven van de verwetenschappelijking van ons alledaagse leven. In Laat je niets wijsmaken deed ik daartoe een poging.

​Theoretiseren
Hier wil ik kort iets zeggen over het belang van theoretiseren, en over waarom dat niet begrepen moet worden als het ontwikkelen en leren gebruiken van een theorie. Theoretiseren is een kwestie van met je aandacht heen en weer kunnen bewegen tussen het concrete en het abstracte – het abstracte autisme bijvoorbeeld herkennen in het concrete gedrag van dit ene kind, of een concreet voorbeeld voor je zien bij het lezen van een abstracte wetsregel. Dat vermogen is een praktisch vermogen, een vermogen dat tijd nodig heeft, een kwestie van iets vertrouwds leren zien in iets nieuws, patronen kunnen herkennen, overeenkomsten en verschillen leren zien, voorbeelden, vergelijkingen, metaforen en analogieën leren gebruiken. Cruciaal voor dat vermogen, en voor de continue ontwikkeling van dat vermogen, is de permanente omgang met het abstracte in het concrete, en met het concrete in het abstracte. Het is in die jarenlange omgang dat mensen leren theoretiseren, afstand leren nemen van de toevalligheden van een bepaald geval, maar ook oog leren krijgen voor de significante kenmerken van dit bijzondere geval. Om te kunnen theoretiseren heb je dus ervaring nodig, een wijs geworden oordeelsvermogen dat zich in de concrete omgang met veel verschillende mensen heeft kunnen ontwikkelen.
Theoretiseren leer je niet uit een boek. Je leert het ook niet in een academische studie, niet althans in een studie die theoretiseren verwart met het leren kennen en kunnen toepassen van theorieën. Want theorieën doen er niet toe in het theoretiseren.
Dat is precies de vergissing die onze kennismaatschappij heeft gemaakt door van kennis een product te willen maken dat je kunt verwerven zonder zelf als persoon wijzer te worden. We zijn kennis abusievelijk gaan verwarren met het hebben van een theorie, een theorie die je in bibliotheken kunt bewaren, die je kunt kopen en verkopen, in de etalage kunt zetten en kunt verhandelen, die je jonge mensen kunt aanbieden in managementopleidingen, en dat die dan denken dat ze met zo’n theorie in de hand de baas kunnen zijn over een heleboel mensen. Terwijl we ze niets anders hebben verkocht dan een stel holle woorden, een getuigschrift voor aan de muur. En daarbij hebben we ze ook nog eens wijsgemaakt dat het niet om persoonlijke ontwikkeling gaat.
Het is die vergissing die Jos de Blok met zijn opmerking ontmaskert. Waarvoor hulde!

---